Een van de beroemdste schilderijen van Pieter Brueghel de Oude is ‘De toren van Babel’ (1563). Het stelt een bouwwerk voor uit het bijbelboek Genesis dat door de Babyloniërs werd gebouwd en dat zo hoog als de hemel moest reiken. Het behoort toe aan de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam en is daar een grote trekpeister voor het kunstminnend publiek. In verband met een grootscheepse renovatie van het Rotterdamse museum is het werk op dit moment in Depot en wordt misschien uitgeleend aan verschillende musea in de regio. Gelukkig komt het schilderij, dat miljoenen waard is, ooit weer terug waar het hoort, in Museum Boijmans Van Beuningen.
De ‘Toren van Babel’ heeft niet altijd in het Rotterdamse museum gehangen, maar is jarenlang het pronkstuk geweest van de familie Van Beuningen in Vierhouten, die daar een landhuis bewoonde. Het schilderij hing gewoon boven de bank in de woonkamer. Het grote huis was onderdeel van het landgoed Noorderheide, een landgoed dat eigendom was van de schatrijke, Rotterdamse ondernemer en havenbaron, Daniël George van Beuningen (1877-1955). De familie van Beuningen had in de 20er jaren van de vorige eeuw een deel van het Elspeterbos gekocht en liet daar tussen 1938 en 1941 het landhuis bouwen op een van de mooiste plekken van de Vierhouter Heide. De architect was de beroemde landhuisarchitect Frits Eschauzier, die een ontwerp maakte dat goed in het landschap paste. Ondanks de grote omvang van het complex ging het mooi op in de bosrijke omgeving.
Van Beuningen was een Rotterdamse ondernemer in hart en nieren die veel voor de havenstad betekend heeft. Toch hield hij ook van het leven in de natuur van de Veluwe en zijn droom om daar de rust te vinden die hij nodig had werd werkelijkheid vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Naast ondernemer was Van Beuningen ook kunstliefhebber en in de loop der jaren had hij een kunstverzameling opgebouwd die zijn weerga niet kende in Nederland. Men beschouwde deze particuliere verzameling als een van de mooiste in Europa. De voorkeur van Van Beuningen ging in het begin uit naar werken uit de Haagse School en snel kwamen daar werken van oude Hollandse Meesters bij: Rembrandt, Frans Hals, Jan Steen en anderen waren te vinden in zijn verzameling. Vijftiende en zestiende-eeuwse schilderijen van o.a. Jan van Eyck , Pieter Brueghel de Oude en Memling kon hij aankopen op veilingen in heel Europa. In het Interbellum ontstond er een levendige handel in kunst. Van Beuningen kocht en verkocht en was niet kieskeurig in zijn keuze van wie en aan wie. Ook Adolf Hitler was een van zijn handelspartners. De vele schilderijen en andere kunstvoorwerpen vonden vaak een plaats in zijn prachtige huis, eerst in Rotterdam en later in Vierhouten.
Er waren maar weinig mensen die wisten dat er zo veel kunstschatten aan de muren van de Vierhouter woning hingen. Een van de beroemdste schilderijen was de hierboven genoemde ‘De toren van Babel’ van de 16e eeuwse schilder Pieter Brueghel de Oude: Het prachtige werk hing gewoon in de woonkamer, samen met een collectie wereldberoemde kunstschatten die Van Beuningen in de loop der jaren verzameld had. Van de 15e eeuwse schilder Jan van Eyck bijvoorbeeld had Van Beuningen in 1940 in Engeland voor 250.000 pond het schilderij ‘De drie Maria’s aan het graf’ verworven. Ook werken van Rafaël, Velasques en een uniek kunstwerk van Leonardo da Vinci waren in het huis te vinden. In de oorlog werden de meest kostbare kunstschatten in loden kisten begraven in de tuin bij het huis, waaruit ze in 1945 ongeschonden weer tevoorschijn kwamen.
Van Beuningen was een ruimhartig man en hij wilde ook de plaatselijke bevolking laten genieten van zijn prachtige kunstverzameling. Zo af en toe stelde hij zijn woning open voor belangstellenden.
In 1948 werden vanuit Nunspeet. per bus van de VAD of per fiets vanaf het station, excursies georganiseerd naar Noorderheide, om alle belangstellenden, vooral leden van de Nunspeetse Volksuniversiteit, in de gelegenheid te stellen van de kunst te genieten. Het echtpaar Van Beuningen gaf daarbij zelf een rondleiding en uitleg. In 1955 bezocht zelfs het koningspaar van Zweden, dat op staatsbezoek was in Nederland, in gezelschap van koningin Juliana het landgoed.
Het was de wens van Van Beuningen dat de verzameling na zijn dood in Nederland zou blijven. Na het overlijden van Van Beuningen in 1955 lieten zijn erfgenamen zijn kunstbezit in 1958 voor 15 miljoen gulden na aan het museum Boijmans in Rotterdam, waarna zijn naam verbonden werd aan het mooiste museum van de stad. Vanaf die tijd heet het Museum Boijmans van Beuningen. Het is een wonderlijke ervaring om daar zoveel kunst te zien die gewoon op de Noorderheide te vinden was.
De Toren van Babel is in een andere vorm nog steeds te bewonderen op het landgoed Noorderheide. Op het terrein staan, naar Engels voorbeeld, een aantal zogenaamde follies, die door Van Beuningen zijn gebouwd om het landschap te verfraaien. De follies waren kegelvormige piramides die bestonden uit opgestapelde zwerfkeien. Een daarvan werd ‘De Toren van Babel’ genoemd, net als het beroemde schilderij. De follies en de aangelegde waterwerken, die enige tijd geleden zijn gerestaureerd door een werkgroep van de Heemkundige Vereniging Nuwenspete, zijn een levende herinnering aan Van Beuningen die ooit allure gaf aan het dorp Vierhouten en omgeving.
De familie Van Beuningen heeft tot 2008 op het landgoed gewoond. Een deel van het landgoed is nu in handen van Staatsbosbeheer en het landhuis werd overgedragen aan een stichting. Tegenwoordig is het landhuis Noorderheide in het bezit van Stichting Elise Mathilde Fonds.
De naamgeefster van het Fonds was een zuster van Daniël George van Beuningen. Zij overleed in 1941 en liet haar vermogen na aan de Stichting die zij zelf in 1935 had opgericht.
De stichting heeft als doel personen en organisaties in heel Nederland financieel en materieel te ondersteunen door middel van eenmalige donaties. Deze personen en organisaties moeten een algemeen sociaal, cultureel of ideëel doel nastreven zonder winstoogmerk. Het landgoed kan ter beschikking gesteld worden voor zakelijke bijeenkomsten, conferenties of trainingen. Het is een besloten landgoed en daardoor geschikt om in alle rust bij elkaar te komen. Aan het prachtige interieur en exterieur is niet veel veranderd, alleen de kunstschatten zijn verhuisd. Het gebouw is inmiddels een Rijksmonument.
De kunstschatten van Van Beuningen zijn te bewonderen in Museum Boijmans van Beuningen dat helaas tot 2028 gesloten zal zijn in verband met een grootschalige renovatie. In het iconische Depot dat op 6 september 2021 geopend wordt zal veel van de verzameling te zien zijn, niet in de vorm van een tentoonstelling, maar op individuele basis of onder leiding van een gids. In 2028 zal de ooit mooiste particuliere verzameling van Europa weer te zien zijn in het vernieuwde museum in Rotterdam. De wens van Van Beuningen om de verzameling voor Nederland te behouden is gelukkig uitgekomen.
Konden de kunstschatten van Van Beuningen tijdens de renovatie maar even teruggebracht worden naar het huis op de Noorderheide, of naar het Noord-Veluws Museum in Nunspeet. Dat zou nog eens een stunt zijn. Duizenden bezoekers zouden afkomen op al die oude meesters die voor even terug zouden zijn op hun oude plekje op de Veluwe. Nunspeet Kunstenaarsdorp!
Door Bert Biesmeijer
Uit de Veluwse Courant van september 2021
