Kasteel Staverden
Als ik de naam Staverden op de wegbewijzering zie staan, maakt mijn hart een vreugdesprongetje. Ook al moet ik omrijden: ik wil per se een kijkje nemen bij de witte pauwen die op het landgoed leven. Maar soms heb ik pech omdat, vanwege de vogelgriep, deze mooie vogels zijn opgehokt. Ofwel: ik hoor ze wel, maar zie ze bijna niet.
Een klein meisje dat tijdens een bezoekje naast mij stond, reageerde eveneens teleurgesteld. De vraag die zij aan haar vader stelde, prikkelde mijn nieuwsgierigheid. ,,Papa, waarom zijn die pauwen allemaal wit? Waarom zijn er geen blauwe pauwen?”
Ze heeft gelijk en mijn interesse was gewekt want wat is eigenlijk de geschiedenis van de witte pauwen en van het plaatsje Staverden? En waarom staan er witte pauwen op gebouwen, torentjes en schilden?
Ik rij er dus graag voor om. De witte pauwen zijn er al jaren een bezienswaardigheid. Ze hebben iets koninklijks met hun verenkleed dat op borduurwerk lijkt en met het witte kroontje op hun bolletje. Het is ook geen albino maar een echte witte pauw. Zullen ze het niet koud vinden in Nederland? Ze komen tenslotte oorspronkelijk uit warmere oorden zoals Sri-Lanka en Voor-Indië en zijn in de tijd van handelsreizen meegenomen naar Europa. Maar zo te zien lijken ze het prima naar hun zin te hebben in hun verblijf dat in 2016 werd vernieuwd. Het voldoet aan de hedendaagse eisen, er is een goede leefruimte en het is er licht en droog. En ook niet geheel onbelangrijk: het is gebouwd met hout uit het Gelderse Landschap en inspiratie voor de bouwstijl vond met bij de vlakbij gelegen villa De witte pauwen, zo vertelt het verhaal.
Graven en hertogen
Een kasteel of landhuis wakkert de verbeelding aan. Wat is daar gebeurd? Wie hebben er gewoond? Ik heb even rondgevraagd. Daarvoor moeten we een flink eind terug in de tijd. Landgoed Staverden en het kasteel – ook wel huis Staverden genoemd – omvat een geschiedenis van ruim 700 jaar. Het landgoed was destijds eigendom van de Graven van Gelre die het kasteel als jachtslot gebruikten. Het verhaal gaat dat de Gelderse graven (later hertogen) waarschijnlijk al in de 12e eeuw een hof hadden in Staverden. Zo verleende de Roomse koning Rudolph van Habsburg in 1298 stadrechten aan de hof; in 1309 bevestigd door de Duitse Keizer. De toenmalige graaf Reinald had mooie plannen om de plek tot een florerende stad te maken. Dat is er echter nooit van gekomen. Na de bouw van een kasteel, grachtenstelsel en bijgebouwen liet Reinald zijn idee varen en werd de stad een landgoed, maar met behoud van stadsrechten.
Maar hoe zit het nu met de witte pauwen?
Voor dat antwoord reizen we terug naar de middeleeuwen rond de jaren 1300. In die tijd bezat graaf Reinald van Gelre een hof in Staverden met een herenkamer waar de landheer kon vertoeven en logeren. In 1323 werd Reinald tot ridder geslagen, zo staat op de website van het landgoed te lezen. Op zijn helm prijkten veren uit de staart van een pauw. Uiteraard waren er steeds nieuwe veren nodig. Er woonden in die tijd leenmannen op Staverden. Een leenman was iemand die trouw zwoer aan de koning of aan een hogere geestelijke of edelman en het hof voor hen bewaakten en verdedigde. De leenmannen op Staverden hadden de verplichting om witte pauwen te houden zodat met pauwenveren de helm van de graaf versierd kon blijven worden.
In 1524 gaf Karel van Egmond, hertog van Gelre, de hof Staverden in leen aan de overste rentmeester van het hertogdom Gelre. Als tegenprestatie bedong de hertog de jaarlijkse levering van witte pauwenveren voor in zijn toernooihelm, om herkenbaar te zijn voor zijn manschappen. Het originele document met deze voorwaarden bestaat zelfs nog.
Heerlijke rechten
Aan die witte pauwenveren dankt Kasteel Staverden dus haar naam ‘Witte Pauwenburcht’. Pas na 1798 werd dit gebruik afgeschaft toen de Heerlijke Rechten niet meer golden. Heerlijke rechten waren rechten die de landsheer in zijn eigen gebied kon laten gelden. Deze werden vervangen door de grondwet van de Bataafse Republiek en daarmee trad voor het eerst een eenheidsstaat in werking met burgerrechten en plichten, en met een gekozen volksvertegenwoordiging.
Het Kasteel kende in de loop der eeuwen een aantal gedaanteverwisselingen. Kasteel Staverden kreeg zijn huidige vorm in 1905. Op aandringen van zijn zoon Herman kocht Frederik Bernard s’ Jacob, burgemeester van Rotterdam, het landgoed. Frederik liet op de dertiende-eeuwse fundamenten van het kasteel het huidige landhuis bouwen. Ook tuin en bijgebouwen werden flink gerenoveerd.
Einde negentiende eeuw herstelde de toenmalige eigenaar van het kasteel de traditie met de witte pauwenveren in ere. Deze werden niet meer gebruikt voor de helmen, maar aangeboden aan de commissaris van de Koningin die vervolgens tweejaarlijks (elk even jaar) één witte pauwenveer uitreikt aan een persoon of instelling die zich verdienstelijk heeft gemaakt voor het cultuur- en natuurbehoud van Gelderland. De witte pauw prijkt eveneens op het wapen van gemeente Ermelo, waar de stad Staverden onder valt. Stellen die in de kapel in het huwelijk treden krijgen twee witte pauwenveren aangeboden. Dit brengt geluk en is een mooi aandenken aan hun trouwdag.
Van witte pauwen tot zwarte vrouwe
Dat trouwgeluk werd Eleonora niet gegund. Voor haar geen witte pauwenveer maar een inktzwarte periode De jonge Eleonora was verliefd op Herman. Haar ouders echter zagen haar liever trouwen met ene Zweder. Leonora haatte hem hardgrondig, maar op het sterfbed van haar moeder moest ze beloven met Zweder te trouwen. Leonora wist de bruiloft uit te stellen door te vluchten maar daar stak een vriendje van Zweder een stokje voor. Net toen Leonora dacht dat de grillen van Zweder was overgeleverd, werd ze gered door haar geliefde Herman en het stel trouwden. Helaas eindigde het niet met ‘en ze leefden nog lang en gelukkig’. Korte tijd later ging Herman op jacht en werd overvallen door Zweder die hem met een speer doorboorde. Zweder eiste het kasteel en Leonora op. Nog dezelfde dag werd Herman begraven. Leonora, met gebroken hart, vluchtte en klopte uiteindelijk aan bij haar stiefmoeder op Staverden aan. Deze nam haar liefdevol op, maar Leonora kwijnde weg en stierf een vroege dood. Zij werd begraven onder de bomen achter het slot en een legende was geboren.
Het verhaal gaat dat het ’s nachts spookt rond kasteel Staverden. Na twaalven doolt de ‘Zwarte vrouwe van Staverden’ rond en men kan haar horen huilen. Wie zich op dat tijdstip in de kasteeltuin begeeft, zou het wellicht niet meer kunnen navertellen…
Achter Kasteel Staverden ligt Leonora’s Poll, een gedenksteen op een klein eilandje in de Staverdense Beek, met het opschrift ‘Leonora 1353’. Op deze plek is de kakafonie van de witte pauwen luid en duidelijk te horen.
Door Lia de Kok
