Oorlogsmonumenten

Direct na de oorlog maar ook vele jaren daarna, zijn er monumenten opgericht die herinneren aan mensen die hun leven hebben gegeven voor de vrijheid. Maar ook bevrijdingsmonumenten die staan voor het herwinnen van vrede en vrijheid.

Eén van de kleinste monumenten is te vinden aan de Oudeweg in Hulshorst. Het herinnert aan de crash van vliegenier John Burton Shilitoe 6 november 1944 met zijn Spitfire in het Zilverbeekje. Zijn vliegtuig werd geraakt toen hij een aanval uitvoerde op een trein.

In het plantsoen voor het dorpshuis in Hulshorst staat een replica van een bank die door evacuees uit Arnhem en Oosterbeek na de Tweede Wereldoorlog aan de plaatselijke bevolking werd geschonken. Dit als dank voor het onderdak dat hen hier tijdens de bezetting werd geboden. Het staat voor het monument van Monique Spapens naar een ontwerp van Dirk Verheij dat pas enkele jaren geleden werd geplaatst. 

In Uddel werd de behoefte aan een monument lang niet zo gevoeld. Maar er was wel discussie, zeker in de lustrumjaren van de bevrijding. Bij de herdenking van vijftig jaar vrijheid werd door de Oranjevereniging Uddel het initiatief genomen om een bevrijdingsmonument aan het dorp te schenken. Dat werd 4 mei 1995 onthuld.

Tijdens de bezettingsjaren werden in Uddel veel Duitse soldaten ingekwartierd. Veel inwoners werden daarnaast tewerk gesteld in kamp Nieuw-Milligen waar de paarden van het Duitse leger waren ondergebracht. Bij houtskoolbranderij Beekman werden gas en houtskool geproduceerd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwamen twee inwoners van Uddel om het leven. In beide gevallen door het neerstorten van vliegtuigen waarvan de bemanning zich per parachute in veiligheid had gebracht.

In ’t Harde is een monument te vinden aan de Eperweg. Het herinnert aan de geallieerde soldaat Theodore Bachenheimer van Duits-joodse afkomst die hier 22 oktober 1944 door de Duitsers werd gefusilleerd. Geboren in Duitsland verhuisde hij met zijn ouders naar Amerika waar hij vrijwillig dienst nam. Na operatie Market Garden werd hij, samen met de Britse soldaat Peter Baker, ingezet om de Windmill-lijn op te zetten. Het ging om een route waarlangs de geallieerden zouden kunnen vluchten.

In de nacht van 12 op 13 oktober maakte Bachenheimer de overtocht over de Waal waarbij hij een telefoonkabel uitrolde. Hij werd, samen met Baker, ondergebracht in een boerderij die echter door de Duitsers in de gaten werd gehouden. Hier werd hij met tien anderen gevangen genomen. Later wist hij te ontsnappen maar opnieuw gevangen genomen en gefusilleerd. In eerste instantie werd hij begraven in Oldebroek om daarna eerst herbegraven te worden op de Amerikaanse begraafplaats in België voor hij zijn definitieve rustplaats kreeg in Hollywood.

Bij het Verscholen Dorp in de bossen rond Vierhouten herinnert een zwerfkei aan het onderduikerskamp waar van april 19453 tot november 1944 langs de toen zanderige en vrijwel onbegaanbare Pas Op-weg onderduikers werden verborgen. Er werden hutten uitgegraven met name als Blokhut, BIM-Hut en Oranjehaven. De BIM-hut stond voor de namen van Beatrix, Irene en Margriet.

Er woonden in totaal tussen de 80 en 120 mensen in de hutten: joden, werkweigeraars, verzetsmensen, Amerikaanse militairen, Engelse vliegers, Duitse deserteurs en een Pool en een Rus. Elke dag bracht een groep vrijwilligers uit Nunspeet water en voedsel, speeltjes, schoon goed en het laatste nieuws.  Bij de ontdekking van het kamp werden acht joodse onderduikers opgepakt en later gefusilleerd. Voor hen is een monument aan de Tongerenseweg geplaatst.

Veel minder bekend zijn de Herdenkingszuil en de luidklok bij De Paasheuvel in Vierhouten. Zij herinneren aan de meer dan vierhonderd leden van de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwamen. Na een inval van de Duitsers hief de AJC zich op maar werden de activiteiten ondergronds wel voortgezet. Veel van de namen op de gedenkzuil zijn namen van joodse oorlogsslachtoffers.

De klokkenstoel met de bronzen luidklok werd 25 mei 1947 onthuld. Bij de onthulling van de bronzen herdenkingszuil in 1983 kreeg de luidklok een definitieve plek. Jaarlijks vindt ook hier nog een herdenking plaats. Dit is naast het kamphuis De Paasheuvel.

Het ‘Lancaster-monument’ in Elspeet is opgericht ter nagedachtenis aan de zeven Britse en Canadese omgekomen bemanningsleden van de Royal Air Force bommenwerper die in de nacht van 19 op 20 februari nabij het dorp is neergestort. Het monument is een initiatief van Hans de Ruiter uit Elspeet. Het werd 19 april 2008 onthuld door Brian Williams, zoon van één van de omgekomen bemanningsleden.

Het oorlogsmonument in het Park 40-45 in Nunspeet is opgericht ter nagedachtenis aan twintig medeburgers die in de Tweede Wereldoorlog of bij de strijd in het voormalig Nederlands-Indië door oorlogshandeling zijn omgekomen. Het gaat om militairen, verzetsstrijders en joden. Het monument is onthuld in 1948 en dient jaarlijks als vertrekpunt voor de stille tocht naar het gedenkteken op de algemene begraafplaats aan de Eperweg in Nunspeet. Onderweg worden kransen gelegd bij het monument bij het oude gemeentehuis dat herinnert aan de Canadese bevrijders van Nunspeet.

Op de algemene begraafplaats staat ook het Vliegersmonument dat is opgericht ter nagedachtenis aan twee Nederlandse piloten en zes geallieerde piloten die door oorlogshandelingen om het leven kwamen. Onder hen Gerrit Hagen die als RAF piloot één van de eerste slachtoffers was in de Tweede Wereldoorlog. 

Ex militair Willem van Well vond dat er voor hen een monument moest komen. Samen met oud-marinier Jan Scheepstra ging hij op zoek naar een waardig gedenkteken. Hij kwam terecht bij de commandant van de bergingsdienst van de Koninklijke Landmacht. In 2005 werd in het Noord-Brabantse Hank een vliegtuigwrak opgegraven waarvan Van Well het propellerblad kreeg.

Het monument werd 2 mei 2006 onthuld met een kranslegging door onder meer toenmalig burgemeester Dick van Hemmen en zijn echtgenote Gerry en Van Well en Scheepstra namens de Bond van Wapenbroeders.  Maar ook door vertegenwoordigers van de Engelse Veteranen Branch Amsterdam. Jaarlijks vindt hier de herdenking plaats in het kader van Poppy Day op de zondag die het dichts bij 11 november ligt.

In de weilanden langs de Drostenweg in Doornspijk is ook een propeller van een vliegtuig geplaatst ter herinnering aan de vier bemanningsleden van het Engelse vliegtuig die om het leven kwamen bij het neerstorten van hun vliegtuig 13 mei 1943. Het was onderweg van Ingham naar Duisberg. De bemanning is begraven op de begraafplaats in Harderwijk. Jaarlijks vindt bij dit monument in de middaguren van 4 mei een herdenking plaats waarbij scholieren van de Doornspijkse scholen zijn betrokken.

Door Wijnand Kooijmans, foto’s Bram van de Biezen.